ROZWÓJ MOWY DZIECKA

        Mowa stanowi główne narzędzie komunikacji z otoczeniem. Jest sprawnością, której dziecko uczy się i stale doskonali. W trakcie rozwoju dziecko przyswaja sobie mowę słysząc innych, naśladując ich, powtarza wielokrotnie nazwy przedmiotów z otoczenia, dzięki czemu zapamiętuje je, kojarzy nazwę przedmiotu i jego obraz. To wszystko wpływa na rozumienie mowy.

     W procesie przyswajania mowy ogromną rolę odgrywa słuch (dziecko nabywa umiejętność rozróżniania słyszanych dźwięków oraz korygowania własnej wymowy) oraz poziom intelektualny . Niezbędne do tej umiejętności jest wykształcenie sprawności narządów artykulacyjnych: języka, warg, podniebienia, krtani, gardła, a także płuc. To dzięki ich skoordynowanym ruchom wydobywamy dźwięki zrozumiałe dla otoczenia.

Do rozwoju mowy konieczne jest także stymulowanie dziecka, dostarczanie mu bogatych przeżyć, stwarzających jak najwięcej okazji do mówienia. Nie można zapominać o odpowiedniej atmosferze, zachęcającej dziecko do wypowiadania się - ma wiedzieć, że zostanie wysłuchane i zrozumiane. Mowa jest również powiązana z rozwojem fizycznym dziecka.

Warto zaznaczyć, że rozwój mowy nie przebiega jednakowo u wszystkich dzieci, u jednych szybciej, u innych wolniej.

W rozwoju mowy dziecka specjaliści wyodrębniają cztery okresy:

OKRES MELODII (0-1 rok życia dziecka)

        Pierwszym przejawem komunikacji dziecka z otoczeniem jest krzyk. Z czasem niemowlę kojarzy swój krzyk 

z pojawieniem się matki. Nie bójmy się krzyku dziecka - jest on ćwiczeniem narządu oddechowego: wdech - krótki,

wydech - długi, powolny.

   W 2-3 miesiącu życia niemowlę zaczyna wydawać różne dźwięki - nie jest to jeszcze mowa, ale nieświadome 

ćwiczenie narządów artykulacyjnych - dziecko wypowiada samogłoski, spółgłoski, łączy je ze sobą. 

To tzw. głużenie, które występuje również u dzieci niesłyszących. Głużeniu towarzyszą nieskoordynowane ruchy rąk,

nóg, całego ciała.

Niepokoić może przedłużający się okres głużenia, jak również nie odwracanie główki w stronę grzechotki, mówiącej matki

- może to wskazywać na zaburzenia słuchu.

    W 5-7 miesiącu dziecko gaworzy - powtarza dźwięki początkowo odruchowo, potem świadomie.

Dziecko naśladuje dźwięki, które wydało przypadkowo, a także te, zasłyszane z otoczenia. Jest to trening słuchu,

skupienia uwagi, dlatego należy dostarczać dziecku wielu dźwięków. Gaworzą tylko dzieci słyszące.

Dzieci z opóźnionym rozwojem mowy późno przechodzą na etap gaworzenia.

    Z końcem pierwszego roku życia dziecko rozumie mowę dorosłych, spełnia proste polecenia, wypowiada słowa: 

mama, tata, baba, da, am (więcej rozumie niż mówi).

   Rozwój mowy w okresie melodii postępuje równolegle z rozwojem fizycznym: fazie głużenia odpowiada umiejętność unoszenia główki, gaworzeniu - siadanie, pierwszym słowom - stawanie. Gdy poszczególne okresy przedłużają się o kilka miesięcy, zwykle dziecko wykazuje również opóźnienia w rozwoju ruchowym - później chwyta, siada, chodzi.

OKRES WYRAZU (1-2 rok życia dziecka)

     W tym okresie należy dawać dziecku okazję do nowych doświadczeń, które stymulują mózg, rozwijając jednocześnie mowę. Można włączać bajki, by słuchało różnorodnych głosów, pokazywać

i nazywać wiele rzeczowników.

Dziecko powinno używać już wszystkich samogłosek (oprócz: ą, ę) oraz spółgłoski: p, b, m, t, d, n, k, ś czasem ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, upraszcza grupy spółgłoskowe - często wymawia tylko pierwszą sylabę lub końcówkę wyrazu.

W tym czasie dziecko wszystko chłonie, więc nie można spieszczać, mówić jego językiem. Gdy dziecko powie am - mama powinna odpowiedzieć Dobrze, zaraz zrobię śniadanie.

Dziecko powinno rozumieć proste polecenia i wykonywać je, znać swoje imię i reagować na nie, pokazywać podstawowe części ciała.

Powodem do niepokoju może także być brak nawiązywania kontaktów z innymi, brak reakcji na mowę innych - dziecko nie reaguje na proste polecenia typu „daj..”, „pokaż …”, może to wskazywać na zaburzenia autystyczne lub niedosłuch.

Pod koniec okresu wyrazu dziecko buduje pierwsze proste zdania, nazywa wszystko, co widzi (głównie swoim językiem, gdyż narządy artykulacyjne nie są jeszcze sprawne).

OKRES ZDANIA (2-3 rok życia)

        Mowa dziecka jest już doskonalsza, powinno ono wypowiadać głoski: p, pi, b, bi, m, mi, f, fi, w, wi, ś, ź, ć, dź, n, ń, k, ki, g, gi, ch, t, d, l. Pod koniec tego okresu mogą pojawiać się głoski: s, z, c.

Dwulatek zna około 1000 słów, pojawiają się zdania 2-3 wyrazowe. Sprawność narządów artykulacyjnych jest jeszcze niska.

Mowa dziecka 3-letniego powinna być zrozumiała przez otoczenie w 80 %. W tym czasie dziecko zdobywa nowe doświadczenia, styka się z grupą rówieśniczą, poznaje nowe wyrazy, zwroty.

Często w okresie zdania pojawia się tzw. jąkanie kloniczne - dziecko chce dużo mówić, ale język nie jest na tyle sprawny, by to wypowiedzieć, więc zacina się na pierwszej sylabie pierwszego wyrazu. Jąkanie powinno zniknąć do końca 3 roku życia, gdy nie - powód do niepokoju. Gdy pod koniec 3 roku życia dziecko nie wymawia którejkolwiek z samogłosek: a, o, u, e, i, y może to budzić obawy i wskazywać na patologię związaną ze sztywnością języka, spastycznością ust, mięśni narządów artykulacyjnych.

OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ (3-7 rok życia)

          Dziecko zaczyna odróżniać dźwięki: s, z, c, dz od ś, ź, ć, dź.

Dziecko 3-letnie powinno wymawiać wszystkie samogłoski, chociaż może jeszcze zamieniać a na o, e na a, i na y. Wymawia spółgłoski: p, pi, b, bi, m, mi, f, fi, w, wi, ś, ź, ć, dź, n, ń, i, k, ki, g, gi, ch, t, d, l, li, j, ł. Trzylatek często zmiękcza głoski: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż i wypowiada je jako: ś, ź, ć, dź, głoskę r zamienia na j, l, ł, głoskę f zamienia na ch.

Dziecko 4-letnie powinno wymawiać głoski: s, z, c, dz. Pod koniec 4 roku życia może pojawić się r, ale opóźnienie nie powinno jeszcze niepokoić.

Dziecko 5-letnie powinno potrafić już prawidłowo wypowiadać te głoski, choć w mowie spontanicznej - niekoniecznie. Około 4-5 głoski: sz, ż, cz, dż, choć mogą być jeszcze wymawiane jak: s, z, c, dz. Mowa nie jest jeszcze doskonała: wyrazy często są skracane (np. pomidor - midol), głoski poprzestawiane (np. lokomotywa - komolotywa), występują zlepki wyrazów, a także wyrazy tworzone przez dziecko, np. prasowaczka - żelazko.

Między 3 a 5 rokiem życia dziecko zadaje mnóstwo pytań (około 50 dziennie), tworzy niezwykłe opowieści.

Dziecko 6-letnie powinno już prawidłowo artykułować głoski. Wypowiedź powinna być logiczna, poprawna pod względem gramatycznym, składniowym.

Wszystkie umiejętności zdobyte w wieku 3-7 rok życia, dziecko potem doskonali. Często występuje tzw. hiperpoprawność - gdy dziecko uczy się wymowy głoski, np. ż może wypowiadać ją w miejscu z, np. żupa zamiast zupa. Należy wtedy poprawiać dziecko.

Zastępowanie głosek trudniejszych łatwiejszymi, np. sz jako s do 6 roku życia zwykle traktowane jest jako wada rozwojowa i nie podlega terapii. Gdy niewłaściwa artykulacja utrzymuje się po ukończeniu przez dziecko 6 lat - wtedy traktowana jest jako wada wymowy i konieczne jest rozpoczęcie terapii logopedycznej. Wadami wymowy niezależnie od wieku dziecka będą wszelkie nieprawidłowości, np. wsuwanie języka między zęby podczas wymowy głosek: s, z, c, dz, ś, ź, ć, dź, n, t, d, wysuwanie języka bokiem między zębami trzonowymi z jednej lub dwóch stron.

NAJCZĘŚCIEJ WYSTĘPUJĄCE WADY WYMOWY:

SEPLENIENIE

      czyli nieprawidłowa wymowa głosek: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź. Najczęściej głoski sz, ż, cz, dż wymawiane są jak s, z, c, dz lub ś, ź, ć,dź. Głoski s, z, c, dz mogą być też zmiękczone i wypowiadane jak ś, ź, ć, dź. Seplenienie może mieć kilka odmian, np. międzyzębowe (język wsuwa się między zęby), boczne (powietrze przepływa bokiem).

Do przyczyn zalicza się:

- nieprawidłową budowę narządów mowy

- upośledzenie słuchu

- nieprawidłowy zgryz

- niską sprawność języka, warg

- naśladowanie innych - sepleniących

- niektóre choroby górnych dróg oddechowych

Gdy nie występują żadne anomalie, można pomóc dziecku wykonując razem z nim ćwiczenia artykulacyjne (zwracamy uwagę, by dolna szczęka była nieruchoma).

Ćwiczenia przygotowujące do mówienia głosek s, z, c, dz:

• Ściągnij wargi, spróbuj gwizdać.

• Przy otwartych ustach dotykaj czubkiem języka dolnych zębów - „policz” językiem zęby.

• Przy otwartych ustach przesuwaj czubek języka po wewnętrznej stronie dolnych zębów (,,umyj” dolne zęby czubkiem języka od wewnątrz).

• Ułóż szeroki język na dolnej wardze (boki języka dotykają kącików ust) - „wysunięta szufladka”.

• Rozciągnij wargi i kąciki ust jak w szerokim uśmiechu, zęby miej złączone, ale nie ściskaj ich.

• Ściągnij wargi - jak ptaszek dziobek, następnie rozciągnij je jak żabka.

• Wymawiaj na przemian głoski: a, e.

Ćwiczenia przygotowujące do mówienia głosek sz, ż, cz, dż:

• Przy otwartych ustach dotykaj językiem górnych i dolnych zębów - „wiewiórka skacze z gałązki na gałązkę”.

• Otwórz usta, ułóż szeroki, luźny język na górnych zębach od wewnątrz.

• Otwórz buzię, obliż czubkiem języka górną i dolną wargę - „kotek oblizuje się po wypiciu mleka”.

• Umyj językiem górne zęby.

• Otwórz buzię, dotknij językiem górki za górnymi zębami (wałek dziąsłowy), wypręż go, postaw na baczność, tak jak stoi żołnierz na warcie.

• Wysuń wargi do przodu i zrób minę, jak mały prosiaczek.

• Prześlij mamie kilka całusów.

RERANIE

       czyli nieprawidłowa wymowa głoski r jako: l, j, rj. Głoska r pojawia się w 4-5 roku życia, ale często dopiero w 6 -7. Reranie także może mieć kilka odmian.

Do przyczyn rerania należą:

- niedostateczna sprawność ruchowa języka

- nieprawidłowa budowa języka: język zbyt duży, zbyt gruby, o zbyt mocnym lub słabym napięciu

  mięśniowym, za krótkie wędzidełko podjęzykowe

- anomalie podniebienia twardego i zgryzu

- naśladowanie nieprawidłowych wzorców.

Ćwiczenia przygotowujące do mówienia głoski r:

• Czubkiem języka dotykaj górki za górnymi zębami (wałek dziąsłowy) - „dzięcioł stuka w korę drzewa”.

• Wymawiaj na przemian delikatnie i szybko: ,,t”- na zębach, ,,d”- na dziąsłach- przy otwartej buzi i nieruchomej żuchwie.

• Otwórz buzię, unieś język do górnego wałka dziąsłowego, następnie energicznie opuszczaj go - „język porusza się, jak piłeczka na gumce”.

• Otwórz buzię i czubkiem języka dotknij podniebienia. Utrzymaj go w tej pozycji przez chwilę i opuść.

• Przy otwartych ustach przesuwaj czubkiem języka po wewnętrznej stronie górnych zębów- „język myje zęby”.

• Połóż wąski pasek papieru na czubku języka i spróbuj go zdmuchnąć.

• Wypychaj językiem policzki - „chomik chowa jedzenie”.

BEZDŹWIĘCZNOŚĆ

       czyli wymawianie głosek dźwięcznych bez drgań wiązadeł głosowych, np. woda - fota, żaba - szapa, noga - noka, dzieci - cieci.

Przyczyną są zwykle:

- zaburzenia słuchu fonematycznego (dziecko nie różnicuje dźwięków)

- obniżone napięcie mięśniowe - zbyt wiotkie wargi, policzki

- zaburzenia głosu: głos zbyt cichy, bezbarwny

- niedosłuch

- zakłócona praca mięśni wiązadeł głosowych.

Ćwiczenia pomocnicze:

• Słuchowe różnicowanie głosek podobnych, np. co słyszysz na początku słowa półka, a co w słowie bułka?, pokaż obrazek, którego nazwę powiem, np. noc - nos, góra - kura, koza - kosa, budy - buty.

NOSOWANIE

         Głoski nosowe wymawiane są jak ustne i odwrotnie, mowa jest niezrozumiała, mówienie przez nos.

Przyczyny to:

- niedrożność jamy nosowej, przewlekłe stany kataralne

- przerost trzeciego migdałka, polipy

- skrzywienie przegrody nosowej

- rozszczep podniebienia, krótkie podniebienie.

KAPPACYZM I GAMMACYZM

      czyli nieprawidłowa artykulacja głosek k, g, które są wymawiane jako t, d (np. kot - tot, koło - toło; guma - duma, noga - noda), mogą być także opuszczane (np. zamiast kula - ula ).

Przyczyny:

- nieprawidłowa praca języka.

Ćwiczenia przygotowujące do mówienia głosek k, g:

• Przy otwartych ustach zjeżdżaj czubkiem języka od górnych, przednich zębów po podniebieniu w stronę gardła.

• Otwórz buzię niezbyt szeroko i połóż płasko język w buzi.

• Otwórz buzię niezbyt szeroko i oprzyj język o dolne zęby.

• Przyssij środek języka do podniebienia, mlaskaj środkiem języka.

• Oprzyj język o dolne zęby, a środek i tył języka unieś do podniebienia.

• Pij przez słomkę gęste napoje, np. jogurt.

• Przy otwartych ustach wysuwaj  z buzi i chowaj szeroki, płaski język.

• Naśladuj płukanie gardła, ziewanie, kaszlanie z językiem wysuniętym na zewnątrz buzi.

Do prawidłowej artykulacji wszystkich głosek niezbędne są również:

ĆWICZENIA ODDECHOWE

      Mają one na celu pogłębienie oddechu,wzmocnienie mięśni oddechowych, wydłużenie fazy wydechowej, uczenie prawidłowego gospodarowania oddechem w czasie mówienia, np.:

- wykonywanie wdechu przez nos, a wydechu przez usta

- unoszenie rąk w górę podczas wdechu, opuszczanie rąk przy wydechu

- wydmuchiwanie baniek mydlanych

- zabawy ze słomką i wodą w szklance (wydmuchiwanie „dołków” w szklance z wodą, wywoływanie

  „bąbelków”, dmuchanie z różnym natężeniem, przez dłuższy i krótszy czas)

- dmuchanie na waciki, piórka, piłeczkę ping - pongową, wiatraczek, postacie wycięte z papieru

  i zawieszone na nitkach

- naśladowanie szumu wiatru: szszszsz...

- chuchanie na zmarznięte ręce: chuuu...

- koszenie trawy: ciach (wdech), ciach (wydech)

- rąbanie drewna: trach (wdech), trach (wydech)

- rąbanie drewna: trach (wdech), trach (wydech).

ĆWICZENIA RYTMIZUJĄCE

 mają na celu doskonalenie ogólnej motoryki, kształcenie poczucia rytmu, doskonalenie słuchu, np.:

- odtwarzanie usłyszanego rytmu poprzez klaskanie, tupanie, stukanie, granie na instrumentach,

  kląskanie językiem, itp.

- rytmizowanie imion: Ka - sia, To - mek, itd.

- marsz w rytm muzyki lub miarowego uderzania w bębenek

- odtwarzanie rytmu za pomocą rysowania kropek, kółek, kresek itp.

ĆWICZENIA SŁUCHOWE

    Celem ćwiczeń słuchowych jest usprawnianie percepcji słuchowej, kształcenie wrażliwości na dźwięki, kształtowanie i rozwijanie umiejętności odbierania, rozpoznawania oraz naśladowania odgłosów z otoczenia, np.:

- rozpoznawanie dźwięków z otoczenia

- rozpoznawanie dźwięków wytwarzanych (uderzanie pałeczką w różne przedmioty, tworzywo itp.)

- rozpoznawanie i naśladowanie dźwięków wydawanych przez różne instrumenty muzyczne

- różnicowanie i naśladowanie głosów zwierząt

- szukanie ukrytych przedmiotów wydających dźwięki (zegarka, radia, budzika itp.)

- rozpoznawanie po głosie osób.

Wśród tych ćwiczeń są ćwiczenia słuchu fonematycznego, np. dla dzieci młodszych: dzielenie wyrazów na sylaby (ta-ta, ma-ma, itp.), wyszukiwanie wyrazów na daną sylabę; dla dzieci starszych: wyszukiwanie wyrazów rozpoczynających się na daną głoskę, dzielenie prostych wyrazów na głoski, szukanie słów rymujących się.

SKUTKI WAD WYMOWY:

Trudności w nauce czytania i pisania: nieprawidłowa budowa zdań, kłopoty z łączeniem liter i głosek, opuszczanie, przestawianie lub dodawanie głosek, sylab, zamienianie wyrazów o podobnym brzmieniu, kłopoty w pisaniu dwuznaków, np. sz, rz, cz, dz, spółgłosek miękkich, np. ś, ć, ź, głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych, np. kiedy napisać w a kiedy f, końcówek -ą, -om.

Może wystąpić także lęk przed wypowiadaniem się, unikanie kontaktów z innymi, osłabienie wydolności umysłowej.

WSKAZÓWKI DLA RODZICÓW:

- zwracanie uwagi, czy podczas wymowy dziecko nie wsuwa języka między zęby lub ociera nim o wargę

  (konieczna konsultacja u logopedy)

- mówienie do dziecka językiem dorosłych, unikanie spieszczania, naśladowania mowy dziecka

- leczenie stanów zapalnych uszu, nosa

- zapobieganie wadom zgryzu: oduczenie ssania smoczka po 1 roku życia, zachęcanie do gryzienia

  jabłek, skórki chleba

- słuchanie, co dziecko do nas mówi-dziecko słuchane chętniej mówi

- zwracanie uwagi na wymowę dziecka, ale bez nadmiernego upominania

- nie wymaganie od dziecka, by mówiło głoski, których jeszcze nie jest w stanie wypowiedzieć

  (bo „Kasia ma tyle samo lat i już mówi r”)

- rozwijanie mowy dziecka poprzez czytanie książek, oglądanie ilustracji, rozmowy „przy okazji”,

  np. obserwacje przyrody w czasie spaceru.

Opracowanie: logopeda Wioletta Rejmak

na podstawie literatury:

1. D. Antos, G. Demel, I. Styczek: Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy. Warszawa 1967, WSiP.

2. A. Balejko: Jak usuwać wady wymowy. Porady dla nauczycieli i rodziców. Białystok 1994, Orthdruk.

3. G. Demel: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. Warszawa 1994,WSiP.

4. A. Sołtys - Chmielowicz: Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka. Kraków 2013, Oficyna Wydawnicza „Impuls”.